Ένα βιβλίο μα τι βιβλίο

Ορίστε τι ανακάλυψα στη βόλτα μου στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου σήμερα (και έπαθα την πλάκα μου). Tο παρακάτω πόνημα, από τις εκδόσεις Τόπος (http://www.toposbooks.gr/).

Ο τρελλός πρόεδρος και η γυναικεία ηδονή
(Παράνοια, Μύθος, Τέχνη)
-Ρηγοπούλου Πέπη

σελ.520

Γιατί η ηδονή είναι ένα ζητούμενο; Γιατί στα συγκλονιστικά Απομνημονεύματά του ο τρελλός δικαστής, ο Πρόεδρος Schreber, τη συνδέει με το γυναικείο φύλο; Και γιατί, εκτός από αυτόν, ένα αρχαίο μυθικό πρόσωπο, ο μάντης Τειρεσίας, έχει την ίδια γνώμη όταν μιλά μπροστά στον Δία και την Ήρα; Γιατί o Freud συνδέει την παράνοια με την απωθημένη ομοφυλοφιλία, ενώ, αντίθετα, ο Lacan ανιχνεύει σ’ αυτήν κάτι το ανησυχαστικά οικείο, τόσο οικείο που o Dali, μιλώντας για την κριτική παράνοια, να δηλώνει ότι τον αφορά και αποτελεί τη βάση της δημιουργίας του; Και η γυναίκα; Τι νιώθει όταν γίνεται κομμάτι της καταδιωκτικής μανίας που καταλαμβάνει ένα σύμπαν ολόκληρο, το οποίο ο Οβίδιος ονόμασε Μεταμορφώσεις στο ποίημά του, που σφραγίζει τη σκέψη και την τέχνη μέχρι σήμερα;

Το νέο βιβλίο της Πέπης Ρηγοπούλου καλεί τον αναγνώστη, αυτόν τον μόνιμο συνένοχο, σε μια περιπλάνηση μέσα από κείμενα που εξιστορούν μια ψυχική νόσο, την παράνοια, μύθους και τελετουργίες που έχουν να κάνουν με τη μίμηση και τη μεταμόρφωση, καλλιτεχνικά έργα και διαδικασίες που αγγίζουν το αίνιγμα της δημιουργίας.

***
Παρουσίαση στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία" (06/03/2008)

Το 1903, ο Ντάνιελ Πάουλ Σρέμπερ, πρόεδρος του Εφετείου της Δρέσδης, δημοσιεύει ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο. Τα «Απομνημονεύματα ενός νευρασθενούς» που περιέχουν την καταγραφή του παρανοϊκού του παραληρήματος, το οποίο τον οδηγεί σε μια μαρτυρική αίσθηση απόλυτης διάλυσης και στη φαντασιακή μεταμόρφωσή του σε εγκυμονούσα γυναίκα που θα σώσει τον κόσμο.

Πρώτα ο Φρόιντ και μετά ο Λακάν -και στη συνέχεια μια ατελείωτη σειρά από άλλους ερμηνευτές μέχρι και σήμερα- θα αφιερώσουν στον πρόεδρο εξαιρετικά σημαντικές μελέτες. Στο νέο της βιβλίο, η Πέπη Ρηγοπούλου ξαναδιαβάζει το «φάκελο Σρέμπερ» από τη σκοπιά της τέχνης και του πολιτισμού, για να προχωρήσει σε μια συνολικότερη διαπραγμάτευση της σχέσης ανάμεσα στην ψυχανάλυση και τη δημιουργία. Διερευνά την αναλογία και τη διαφορά ανάμεσα στις δομές και τα θέματα του παραληρήματος από τη μια πλευρά, και της τελετουργίας και του μύθου από την άλλη, καταλήγοντας στις «Μεταμορφώσεις»:Το ποίημα του Οβίδιου που σφράγισε όσο κανένα άλλο την εικαστική δημιουργία από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα.

Μεταμορφώσεις, μεταμφιέσεις, παρενδύσεις, το δράμα της επιθυμίας και ο διάλογός της με το θάνατο ερευνώνται στη συνέχεια στο έργο κορυφαίων ζωγράφων, από τον Μπος, τον Γκόγια και τον Νταλί μέχρι τον Μπέικον και τον Διαμαντόπουλο. Το έργο των καλλιτεχνών αυτών μας επιτρέπει να δούμε την ψυχική νόσο με ένα διαφορετικό μάτι και να προβληματιστούμε από μια άλλη γωνία για τους όρους και τους στόχους της δημουργίας.

***

Κριτική Παρουσίαση του βιβλίου

Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου( Ελευθεροτυπία, 30/03/2008 )

Τη σχέση τέχνης και ψυχανάλυσης βάζει στο αναλυτικό της στόχαστρο η Πέπη Ρηγοπούλου με το καινούριο βιβλίο της «Ο τρελός πρόεδρος και η γυναικεία ηδονή. Παράνοια, μύθος τέχνη» (εκδόσεις «Τόπος»). Οι θέσεις του Φρόιντ για τον ρόλο τον οποίο κατέχει το ασυνείδητο στο έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του Σέξπιρ και του Ντοστογέφσκι συνεξετάζονται στη δουλειά της Ρηγοπούλου με τα στοιχεία της μεταμόρφωσης που ενυπάρχουν σε όλες τις τελετουργίες και ανοίγουν τον δρόμο για τη συνάντηση της τέχνης με «το δράμα της παράνοιας και τον κόσμο του μύθου».

Στο κέντρο της προσέγγισης της Ρηγοπούλου βρίσκεται ένα διάσημο κείμενο: τα «Απομνημονεύματα ενός νευρασθενούς» του προέδρου του Εφετείου της Δρέσδης Daniel Paul Schreber. Το κείμενο δημοσιεύθηκε το 1903 και σχολιάστηκε διά μακρών το 1911 από τον Φρόιντ. Κι αν ο Φρόιντ έψαξε στην αυτοβιογραφική αφήγηση του δικαστή τη λανθάνουσα παράμετρο της ομοφυλοφιλίας, ο Λακάν ήρθε πολλά χρόνια αργότερα να μεταθέσει την αναγνωστική μας προσοχή στην αινιγματική του γλώσσα και να μετατρέψει «τον παρανοϊκό πρόεδρο σε ένα είδος καταραμένου καλλιτέχνη».

Με βάση αυτόν τον άξονα η Ρηγοπούλου μάς ξεναγεί στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης, συνομιλώντας, όπως παρατηρεί η ίδια, «όχι με την τρέλα ή τους ψυχικά ασθενείς, αλλά με έναν συγκεκριμένο άνθρωπο που νόσησε και κατέγραψε το μαρτύριό του».

***
Ο ηθικός ορίζοντας της κάθε εποχής
Του Δημήτρη Παπαχαραλάμπους* (Εφημ. Κυριακάτικη Αυγή, 11.05.08)

«Όπου υπάρχει έργο δεν υπάρχει τρέλα», γράφει στο έργο του Ιστορία της τρέλας ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ. Παρήγορη άποψη, που όμως εγείρει απορίες: Πόσο υγιής ή τρελός ήταν ο Βαν Γκόγκ τη μέρα που ζωγράφισε τα Σιταροχώραφα με τα κοράκια και μετά από λίγο αυτοκτόνησε; Και ακόμα, πόσο μη έργα είναι κάποια έργα των ψυχοπαθών που μας καθηλώνουν; Ποια είναι η εξήγηση της γοητείας που μπορεί να έχουν οι αφηγήσεις του παραληρήματος και ποιο το σύνορό του με τον λόγο; Η απορία δεν ανήκει μόνον στους ανειδίκευτους: ο ίδιος ο Φρόυντ μας λέει: «Ανήκει στο μέλλον να αποφασίσει αν στην θεωρία περιέχεται περισσότερο παραλήρημα από όσο θα ήθελα ή στο παραλήρημα περισσότερη αλήθεια από όση κάποιοι σήμερα πιστεύουν». Φράση που θα έπρεπε να μας κάνει προσεκτικούς σχετικά με πολλές βεβαιότητές μας, για την ψυχή, τα πάθη της και τις συμβολικές της εκφράσεις και που έχει μια ευρύτερη σημασία: Ο διάλογος και η διαφορά ανάμεσα στον λόγο, το παράλογο και την δημιουργία είναι ζήτημα επιστημονικό, αισθητικό, αλλά και πολιτικό, γιατί χαράζει τον ηθικό ορίζοντα της κάθε εποχής και του κάθε πολιτισμού.

Τα νέο βιβλίο της Πέπης Ρηγοπούλου, θέτει ακριβώς το ερώτημα για τα σύνορα ανάμεσα στην παράνοια, τον μύθο και την τέχνη. Αφετηρία του ένα κείμενο που έγινε αντικείμενο ερμηνείας από τον Φρόιντ, τον Λακάν και από μια στρατιά άλλων αναλυτών και ιστορικών: Τα Απομνημονεύματα ενός νευρασθενούς, όπου ο Πρόεδρος του εφετείου της Δρέσδης Σρέμπερ εξιστορεί ο ίδιος τα σχετικά με το παρανοϊκό παραλήρημά του, και διαλέγεται με τους γιατρούς του, προσπαθώντας να αποδείξει την αντικειμενικότητα των ψευδαισθήσεων που στοιχειώνουν το δωμάτιο του ψυχιατρείου από το οποίο ελπίζει να βγει.

Ο τρελός Πρόεδρος ζει μέσα σε ένα σύμπαν κατοικημένο από θεούς και δαίμονες, από «προχειροφτιαγμένα ανθρωπάκια» και από πουλιά με ανθρώπινες φωνές, ή ακόμα από μισές φράσεις / αινίγματα, που ο άρρωστος βασανίζεται για να απαντήσει. Η εντυπωσιακή του κουλτούρα του επιτρέπει να αντλεί παραδείγματα από την ιστορία, τη λογοτεχνία, το θέατρο. Τα επιχειρήματά του σχετικά με τα όρια της λογικής και της τρέλας αφήνουν κάποιες φορές τον αναγνώστη αμήχανο με την δύναμή τους. Όμως, ο ίδιος ο Πρόεδρος δεν μπορεί να τραβήξει την γραμμή που χαράζει το σύνορο ανάμεσα στο παραλήρημά του και στην πραγματικότητα. Έτσι, μας αφηγείται ότι το κορμί του αποσυντίθεται και τα γεννητικά του όργανα σταδιακά εξαφανίζονται. Μοναδική του διέξοδος, το να μεταμορφωθεί σε γυναίκα και να βιώσει την γυναικεία ηδονή «που είναι πολύ πιο ισχυρή από την ανδρική».

Ο πρώτος ερμηνευτής του Προέδρου, ο Φρόυντ, είδε την παράνοια του Σρέμπερ ως το αποτέλεσμα απωθημένης ομοφυλοφιλίας, άποψη την οποία στη συνέχεια αρνήθηκε ο Λακάν, που θεώρησε τη συμβολική εκθήλυνση του Προέδρου παρεπόμενο και όχι αίτιο της παράνοιας. Ο διάλογος της φροϋδικής ψυχανάλυσης και δημιουργίας είναι το αντικείμενο του επόμενου κεφαλαίου. Λίγο πριν γράψει για τον Σρέμπερ, ο Φρόυντ είχε δημοσιεύσει τη μελέτη Μια παιδική ανάμνηση του Λεονάρντο ντα Βίντσι, στην οποία μιλούσε για την υποτιθέμενη απωθημένη ομοφυλοφιλία του ζωγράφου. Το φροϋδικό δοκίμιο για τον Σρέμπερ συμπληρώνει, κατά την Ρηγοπούλου, αυτό για τον Λεονάρντο, αλλά η συγγραφέας, στηριγμένη σε ιστορικά και ψυχολογικά κριτήρια, αμφισβητεί την φροϋδική ερμηνεία. Προχωρώντας, εξετάζει το σύνολο σχεδόν του φροϋδικού κόρπους για την τέχνη, από την Γκραντίβα ως και τους Καραμάζοφ, και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Φρόυντ από τη μια εγκαινιάζει το διάλογο της ερμηνείας της τέχνης με την ψυχανάλυση, και του έργου με το σύμπτωμα, αλλά από την άλλη διακατέχεται συχνά από μια διάθεση ανταγωνισμού με τους δημιουργούς, σαν να τους θεωρεί ταυτόχρονα ομότεχνους και αντίζηλους.

Η σχέση και η διαφορά της παράνοιας με την τελετουργία και με το μύθο αποτελεί το αντικείμενο της επόμενης ενότητας. Αξιοποιώντας όσα ήδη εντόπισε στο κείμενο του Προέδρου και τις ερμηνείες του, η συγγραφέας υπογραμμίζει την αναλογία ανάμεσα στο καταδιωκτικό και το μεγαλομανιακό παραλήρημα και τους μύθους που μιλούν αντίστοιχα για την εκδίκηση και την καταδίωξη θεών και ηρώων και για τον θρίαμβο ή την καταστροφή τους. Περνώντας μέσα από τους ελληνικούς μύθους, καταλήγει στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, που σφράγισαν το φιλοσοφικό στοχασμό και τη δημιουργία, από την Αναγέννηση ως και τις μέρες μας.

Η μορφή του Τειρεσία, του τυφλού μάντη που άλλαξε φύλο και γνώρισε την υπεροχή της γυναικείας ηδονής, αναδύεται ως το μυθικό ανάλογο του τρελού Προέδρου. Και οι Μεταμορφώσεις στο σύνολό τους ερμηνεύονται σαν ένα έργο με βαθιά πολιτική λειτουργία, το οποίο, πίσω από τις τυπικές εκδηλώσεις θαυμασμού για τον αυτοκράτορα Αύγουστο, εκφράζει μια βαθιά, σχεδόν πατροκτονική αμφισβήτηση για την εξουσία. Διεκδικεί δηλαδή το δικαίωμα σε ένα βλέμμα που θα υπερβαίνει το θέαμα που στήνει η εξουσία για να επιβληθεί, συνδέει τα επεισόδια του ποιήματος και μας οδηγεί στην καταληκτική ενότητα του βιβλίου, αυτή για την τέχνη.

Επικεντρώνοντας τη μελέτη των μύθων της εκδίκησης στο μυθικό ανάλογο του Σρέμπερ, στον μάντη Τειρεσία που τυφλώθηκε από την Ήρα γιατί γνώρισε και αποκάλυψε την υπεροχή της γυναικείας ηδονής, η συγγραφέας αναδεικνύει το δράμα του βλέμματος και το δικαίωμα των θνητών να βλέπουν και να κρίνουν τα μυστικά των θεών, σε κεντρικό μοτίβο των Μεταμορφώσεων. Μοτίβο που ίσως συνέβαλε στο να τελειώσει ο Οβίδιος τη ζωή του εξόριστος στην Μαύρη Θάλασσα.

Η διδακτορική διατριβή του Ζάκ Λακάν έδωσε στον Σαλβαδόρ Νταλί τα εργαλεία για να εκφράσει την μέθοδο της κριτικής παράνοιας που αποτυπώνεται στη ζωγραφική του. Η Ρηγοπούλου επανεξετάζει τη σημασία του ονείρου και του παραληρήματος στον Λακάν και στον Νταλί, και ερευνά συνδυαστικά το βίο και το έργο του ζωγράφου, επιμένοντας στον κεντρικό ρόλο αυτού που αποκαλεί «το δράμα της όρασης και της αφής». Ο Νταλί γίνεται στη συνέχεια η αφετηρία μιας μακράς διαδρομής: Από τα οράματα του Ιερώνυμου Μπος στους εφιάλτες και τις τελετές του Γκόγια και από εκεί στους Δαίμονες του ρώσου Βρούμπελ και σε μια σειρά από άλλους δημιουργούς που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας.

Ανάμεσά τους σημειώνουμε τις ζωγραφικές σκηνές του υποσυνείδητου του Ένσορ και την μυητική ζωγραφική του Κλιμτ και του Πάουλ Κλέε., για να φτάσουμε στις σκανδαλώδεις χειρονομίες του Μαρσέλ Ντυσάν, στα σπαραγμένα κορμιά του Φράνσις Μπέικον και του Βελίτσκοβιτς και στον συγκλονιστικό κόσμο του Διαμαντή Διαμαντόπουλου, όπου η επιθυμία μοιάζει να διώκεται από δαίμονες που κατοικούν την ψυχή αλλά και την κοινωνία.

Κλείνοντας το έργο της, η συγγραφέας καταλήγει στην υπογράμμιση του δράματος που φανερώνει και κρύβει το παραλήρημα και υπογραμμίζει τους ψυχικούς όρους που επιτρέπουν στην αγωνία του δημιουργού να φτάσει, αντί για το σύμπτωμα, στο έργο. Κατάκτηση μιας δημιουργικής υγείας που χρειάζεται τόσο στον καλλιτέχνη, όσο και στον κάθε άνθρωπο.

Ένα ερώτημα, όμως, που ίσως γεννάται στον πιθανό αναγνώστη του συγκεκριμένου βιβλίου, είναι κατά πόσο τα απομνημονεύματα του Σρέμπερ, οι μεταμορφώσεις του Οβίδιου, οι εικαστικές διερευνήσεις ή εκφράσεις της παράνοιας είναι δυνατό να αποτελέσουν υλικό για κάτι περισσότερο από μια σημαντική μελέτη, που απευθύνεται εντούτοις στο στενό πλαίσιο μιας εσωστρεφούς επιστημονικής και πανεπιστημιακής κοινότητας.

Το μεγαλύτερο επίτευγμα του βιβλίου είναι ότι η Ρηγοπούλου καταφέρνει, μέσα από συγκεκριμένους αφετηριακούς προβληματισμούς, να θίξει θεμελιώδη ζητήματα της τέχνης και της ζωής -στη διαχρονική και συγχρονική τους διάσταση- και να ανοιχτεί σε έναν πλατύ πνευματικό ορίζοντα, που επιτρέπει σε μεγάλο αριθμό απαιτητικών αναγνωστών να γνωρίσει διανοητική διέγερση, αναγνωστική απόλαυση και αισθητική ικανοποίηση.

Για να το πετύχει αυτό χειρίζεται επιδέξια την προσωπική γραφή, τις αισθητικές και επιστημονικές της σταθερές (η μήπως εμμονές;) και τη θεωρητική της επάρκεια, για να συνδέσει με προσοχή συντεταγμένες της τέχνης, της λογοτεχνίας, της ψυχανάλυσης, της φιλοσοφίας, του μύθου και της ιστορίας. Επιπλέον, συνεχίζοντας το δρόμο που άνοιξε κυρίως με το προηγούμενο βιβλίο της (Σώμα. Ικεσία και Απειλή), προσφέρει μια συστηματική όσο και τολμηρή εικονογράφηση, η οποία δεν συνοδεύει απλώς ή επεξηγεί εικονοποιητικά το κείμενο, αλλά δημιουργεί μια δεύτερη αυτόνομη, γοητευτική αφήγηση.

Με αυτό τον τρόπο, προχωρεί σε μια ιδιοσυγκρασιακή σχεδόν εκδοτική πρόταση, η οποία αποδεικνύει ότι η διεπιστημονική προσέγγιση δεν είναι απλώς μια ορθή επιστημονική πρακτική, αλλά μια προσπάθεια αποτύπωσης του σύνθετου και συχνά αντιφατικού χαρακτήρα του ανθρώπου και του κόσμου.

* Ο Δημήτρης Παπαχαραλάμπους είναι διδάκτωρ του τμήματος Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

Υ.Γ. Αν γραφτείτε στον Δικτυακό τόπο των εκδόσεων Τόπος... σας παρέχεται η δυνατότητα να διαβάσετε περαιτέρω υλικό για το βιβλίο. Από εκεί άντλησα τα παραπάνω δημοσιεύματα.