Η Μαρία Πόποβα για άλλη μια φορά γράφει αυτά που θα ήθελα να γράψω. Το κείμενο αυτό είναι μετάφραση από άρθρο της και το παραθέτω μεταφρασμένο στα Ελληνικά από το Αγγλικό πρωτότυπο - αν πατήσετε στο παρακάτω link θα βρείτε το κείμενό της στα αγγλικά στο μπλογκ The Marginalian.
"Σημειώσεις για την πολυπλοκότητα: ένας Βουδιστής Επιστήμονας για τον Ψίθυρο της Ύπαρξης"
"Αυτή η ζωή σας που ζείτε δεν είναι απλώς ένα κομμάτι ολόκληρης της ύπαρξης, αλλά είναι κατά μία έννοια το όλον", έγραψε ο πρωτοπόρος της κβαντικής επιστήμης Έρβιν Σρέντινγκερ καθώς γεφύρωνε τη νεαρή επιστήμη του με την αρχαία ανατολική φιλοσοφία για να αναμετρηθεί με το συνεχιζόμενο μυστήριο του τι είμαστε.
Έναν αιώνα αργότερα - έναν αιώνα κατά τη διάρκεια του οποίου ξετυλίξαμε το κουβάρι της διπλής έλικας, ανιχνεύσαμε το μποζόνιο Χιγκς, αποκωδικοποιήσαμε το ανθρώπινο γονιδίωμα, ακούσαμε ένα βαρυτικό κύμα και είδαμε για πρώτη φορά μια μαύρη τρύπα και ανακαλύψαμε χιλιάδες άλλους πιθανούς κόσμους πέρα από το ηλιακό μας σύστημα - το μυστήριο για εμάς τα "άτομα με συνείδηση", ικανά για μουσική και για φόνο, έχει μόνο βαθύνει. Κάθε μέρα, τρώμε τροφή που γίνεται δική μας, τα μόριά της μεταβολίζονται σε δικά μας, καθώς κινούμαστε στον κόσμο με την ψευδαίσθηση ενός εαυτού. Κάθε μέρα, ζούμε με το αίνιγμα του τι κάνει εμάς και τον παιδικό μας εαυτό το "ίδιο" πρόσωπο, παρόλο που τα περισσότερα κύτταρα και τα όνειρά μας έχουν αντικατασταθεί. Κάθε μέρα, βρίσκουμε τους εαυτούς μας ανήσυχες μικρογραφίες ενός απέραντου σύμπαντος που μόλις αρχίζουμε να κατανοούμε.
Στο "Σημειώσεις για την πολυπλοκότητα: Μια επιστημονική θεωρία της σύνδεσης, της συνείδησης και της ύπαρξης", ο βουδιστής επιστήμονας Neil Theise προσπαθεί να γεφυρώσει το μυστήριο εκεί έξω με το μυστήριο του εαυτού μας, φέρνοντας σε επαφή τα τρία πρωταρχικά μας μέσα για τη διερεύνηση της πραγματικότητας - την εμπειρική επιστήμη (με έμφαση στη θεωρία της πολυπλοκότητας), φιλοσοφία (με έμφαση στον δυτικό ιδεαλισμό), και τη μεταφυσική (με έμφαση στον Βουδισμό, τη Βεδάντα, την Καμπάλα και τον Σαϊβισμό) - για να ζωγραφίσει μια εικόνα του σύμπαντος και όλων των πιο μικροσκοπικών μερών του "ως τίποτε άλλο παρά ένα τεράστιο, αυτοοργανωμένο, πολύπλοκο σύστημα, οι αναδυόμενες ιδιότητες του οποίου είναι... τα πάντα. "
Ο Theise ορίζει τη βασική επιστημονική προϋπόθεση της έρευνάς του:
"Η πολυπλοκότητα σε αυτό το πλαίσιο αναφέρεται σε μια κατηγορία μοτίβων αλληλεπιδράσεων: ανοικτού τέλους, εξελισσόμενα, απρόβλεπτα, αλλά προσαρμοστικά και αυτοσυντηρούμενα... πώς αυτοοργανώνεται η ζωή από την ουσία του σύμπαντός μας, από τις αλληλεπιδράσεις μέσα στον κβαντικό αφρό μέχρι τον σχηματισμό ατόμων και μορίων, κυττάρων, ανθρώπων, κοινωνικών δομών, οικοσυστημάτων και όχι μόνο. [...]
Ούτε εμείς ούτε το σύμπαν μας είναι μηχανικό. Μια μηχανή δεν έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τη συμπεριφορά της αν το περιβάλλον της αλλάξει ή γίνει συντριπτικό. Τα πολύπλοκα συστήματα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων σωμάτων και των ανθρώπινων κοινωνιών, μπορούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους μπροστά στο απρόβλεπτο. Αυτή η δημιουργικότητα είναι η ουσία της πολυπλοκότητας".
Έναν αιώνα αφότου ο Σρέντινγκερ διατύπωσε τον στοιχειωτικό ισχυρισμό του ότι "ο συνολικός αριθμός των μυαλών είναι μόνο ένας", ο Theise εξετάζει την τελική ανταμοιβή αυτού του φακού της πραγματικότητας:
"Η θεωρία της πολυπλοκότητας μπορεί να προωθήσει μια ανεκτίμητη ευελιξία των προοπτικών και να μας αφυπνίσει στην αληθινή, βαθιά μας οικειότητα με το ευρύτερο σύνολο, έτσι ώστε να επιστρέψουμε σε αυτό που είχαμε κάποτε: το εκ γενετής δικαίωμά μας να είμαστε ένα με όλους".
Κεντρική θέση στη θεωρία της πολυπλοκότητας κατέχει η έννοια των αναδυόμενων φαινομένων, όπως οι αποικίες μυρμηγκιών, τα πλήθη, η συνείδηση. Ο Theise γράφει:
"Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολυπλοκότητας της ζωής είναι ότι, σε κάθε περίπτωση, το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Ακόμη και αν γνωρίζει κανείς τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές όλων των επιμέρους στοιχείων ενός ζωντανού συστήματος (ένα κύτταρο, ένα σώμα, ένα οικοσύστημα), δεν μπορεί να προβλέψει τις εξαιρετικές ιδιότητες που προκύπτουν από τις αλληλεπιδράσεις τους".
Τα αναδυόμενα φαινόμενα των αποικιών μυρμηγκιών δεν προκύπτουν επειδή κάποιος ηγέτης στην αποικία σχεδιάζει πράγματα. Αν και η ανάδυση συχνά φαίνεται σχεδιασμένη από πάνω προς τα κάτω, δεν είναι. Μια απλή γραμμή μυρμηγκιών παρέχει ένα καλό παράδειγμα. Τα μυρμήγκια παίρνουν τροφή από όπου κι αν τη βρουν και τη φέρνουν πίσω στην αποικία. Τα μυρμήγκια πάνε μπρος-πίσω, τόσο αποτελεσματικά και καλά οργανωμένα που φαίνεται ότι κάποιος πρέπει σίγουρα να τα έχει οργανώσει όλα. Αλλά κανείς δεν το έκανε. Η βασίλισσα μυρμήγκι δεν εκτελεί διοικητική λειτουργία- δεν παρακολουθεί την κατάσταση της αποικίας στο σύνολό της. Εξυπηρετεί μόνο μια αναπαραγωγική λειτουργία. Δεν υπάρχει ένα μόνο μυρμήγκι ή μια ομάδα μυρμηγκιών στην κορυφή που να σχεδιάζει την τροφική γραμμή ή οποιαδήποτε άλλη πτυχή της αποικίας. Η οργάνωση προκύπτει μόνο από τις τοπικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ κάθε μυρμηγκιού και κάθε άλλου μυρμηγκιού που συναντά.
Κάνοντας ζουμ στην πλανητική κλίμακα, υποστηρίζει ότι όλα τα έμβια όντα στη Γη αποτελούν έναν ενιαίο οργανισμό που κινείται από μια ενιαία συνείδηση που διαπερνά το σύμπαν. Η πρόκληση, βέβαια, είναι πώς να συμβιβάσουμε αυτή την άποψη με τη συντριπτική υποκειμενική μας εμπειρία ως αυτόνομων εαυτών, διακριτών στο χώρο και στο χρόνο - μια εμπειρία που μεγεθύνεται από τη ματαιοδοξία της ελεύθερης βούλησης, η οποία συνεχίζει να μας εμποδίζει να δούμε καθαρά τη φύση μας ως σωματίδια σε ένα αυτοοργανωμένο σύνολο.
Για να διασκεδάσει το παράδοξο, ο Theise στηρίζεται σε ένα κεντρικό στοιχείο της κβαντικής θεωρίας: την έννοια της συμπληρωματικότητας του Neils Bohr - την ιδέα ότι επειδή δύο διαφορετικές αναγνώσεις της πραγματικότητας μπορούν να είναι αληθινές αλλά όχι ταυτόχρονα, για να περιγράψουμε την πραγματικότητα πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ των δύο, ώστε να μην επηρεάζεται η εσωτερική εγκυρότητα και συνοχή της μίας από την άλλη. Προσκαλώντας μια τέτοια συμπληρωματικότητα των προοπτικών, γράφει:
"Ο καθένας από εμάς είναι, εξίσου, ένας ανεξάρτητος ζωντανός άνθρωπος και, επίσης, μια εντελώς μικρή, εντελώς σύντομη μονάδα ενός ενιαίου τεράστιου σώματος που είναι η ζωή στη Γη. Από αυτή την άποψη, το πέρασμα των ανθρώπινων γενεών, σε ειρήνη ή αναταραχή, δεν είναι τίποτα περισσότερο από την αποβολή των κυττάρων από το δέρμα κάποιου".
Αυτό είναι κάτι περισσότερο από ένας μεταφυσικός προσανατολισμός της πραγματικότητας - είναι ένα βαθιά φυσικό γεγονός, του οποίου τα ίδια τα κύτταρα είναι η ζωντανή απόδειξη. Παρέχοντας την επιστημονική επιβεβαίωση της διαχρονικής ποιητικής επιμονής του Γουίτμαν ότι "κάθε άτομο που μου ανήκει τόσο καλά όσο σου ανήκει", ο Theise γράφει:
"Τα περισσότερα από τα κύτταρα του σώματος αλλάζουν συνεχώς. Ορισμένα κύτταρα ανανεώνονται σε διάστημα ετών, ενώ άλλοι τύποι κυττάρων αντικαθίστανται κάθε λίγες ημέρες. Έτσι, τα περισσότερα από τα μόρια (και συνεπώς τα άτομα) του σώματός μας επιστρέφουν επίσης στον πλανήτη, σε μια ατέρμονη ατομική ανακύκλωση και αντικατάσταση. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, είμαστε ζωντανά όντα που κινούμαστε πάνω σε αυτόν τον βράχο που ονομάζουμε Γη; Ή μήπως είμαστε στην πραγματικότητα η ίδια η Γη, τα άτομα της οποίας έχουν αυτοοργανωθεί για να σχηματίσουν αυτά τα παροδικά όντα που θεωρούν τον εαυτό τους αυτάρκη και ξεχωριστό μεταξύ τους, παρόλο που προέκυψαν πάντα μόνο από την ατομική ουσία του πλανήτη και θα επιστρέψουν αναπόφευκτα σε αυτήν;"
Αυτό ισχύει σε όλη την κλίμακα της ύλης, στο μοριακό επίπεδο πάνω από τα άτομα και κάτω από τα κύτταρα:
"Αναπνέουμε μόρια (διοξείδιο του άνθρακα) και ιδρώνουμε μόρια (νερό, φερομόνες) και αποβάλλουμε μόρια (ούρα, κόπρανα) στο περιβάλλον γύρω μας, και με τη σειρά μας, τρώμε τροφή που διασπάται σε απορροφήσιμα μόρια (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη), αναπνέουμε μόρια οξυγόνου από τη φυτική μάζα του πλανήτη και απορροφούμε μόρια μέσω του δέρματός μας... αφού κάθε επιφάνεια που αγγίζουμε έχει δυνητικά απορροφήσιμα μόρια πάνω της. Ενώ θα μπορούσατε να πείτε ότι τα μόρια είναι δικά σας μόνο όταν βρίσκονται μέσα στο σώμα σας, συμπληρωματικά, δεν υπάρχουν πραγματικές διακρίσεις μεταξύ των "δικών μας" μορίων και των μορίων του κόσμου γύρω μας. Κινούνται από εμάς, προς τα έξω, και έρχονται μέσα μας από το εξωτερικό. Στο μοριακό επίπεδο, όπως και στο κυτταρικό επίπεδο, ο καθένας από εμάς βρίσκεται σε διαρκή, άμεση συνέχεια με ολόκληρη τη βιομάζα του πλανήτη".
Μια εποχή αφότου ο Μαξ Πλανκ ανακάλυψε τις πιο μικρές κλίμακες της ύπαρξης - τα ενεργειακά κβάντα - τότε αναλογίστηκε τα όρια της επιστήμης, δεδομένου του γεγονότος ότι "εμείς οι ίδιοι είμαστε μέρος της φύσης και επομένως μέρος του μυστηρίου που προσπαθούμε να λύσουμε", προσθέτει ο Theise:
"Στις μικρότερες, τις κλίμακες Planck, οι πιο μικρές δημιουργίες όλων είναι σύνολα χωρίς μέρη που απλώς πηγάζουν από τον χωροχρόνο και διαλύονται πίσω σε αυτόν σαν φαντάσματα - εκεί αλλά όχι εκεί, αληθινά αλλά όχι πραγματικά. Τα πάντα μοιάζουν με ένα πράγμα μόνο από το δικό τους ιδιαίτερο πλεονεκτικό σημείο, το επίπεδο της κλίμακας στο οποίο μπορούν να θεωρηθούν ως "ο εαυτός τους", ως σύνολο. Πάνω από αυτό το επίπεδο κλίμακας, είναι κρυμμένο από τη θέαση από τις αναδυόμενες ιδιότητες υψηλότερου επιπέδου στις οποίες οδηγεί. Κάτω από αυτό το επίπεδο, εξαφανίζεται από το οπτικό πεδίο μέσα στα ενεργά φαινόμενα από τα οποία προέκυψε".
Είναι δύσκολο να εξετάσει κανείς αυτή την προοπτική χωρίς να τρέμει με το ερώτημα τι σημαίνει να υπάρχεις - και τι σημαίνει να παύεις να υπάρχεις. Με τον ιδιαίτερο φακό της ζωής του που εστιάζει στη θνητότητα -ως παιδί δύο επιζώντων του Ολοκαυτώματος, ως γκέι που επέζησε από την επιδημία του AIDS που σκότωσε πολλούς από τους φίλους του- ο Theise προσφέρει μια λυτρωτική απάντηση:
"Ενώ αισθανόμαστε ότι είμαστε σκεπτόμενα, ζωντανά όντα με ανεξάρτητες ζωές μέσα στο σύμπαν, ισχύει και η συμπληρωματική άποψη: δεν ζούμε μέσα στο σύμπαν- το ενσαρκώνουμε. Είναι ακριβώς όπως το πώς συνηθίζουμε να θεωρούμε τους εαυτούς μας ότι ζούμε μέσα στον πλανήτη, ακόμη και όταν, κατά έναν συμπληρωματικό τρόπο, είμαστε ο πλανήτης. [...]
Είσαι αυτό το σώμα, και είσαι αυτά τα μόρια, και είσαι αυτά τα άτομα, και είσαι αυτές οι κβαντικές οντότητες, και είσαι ο κβαντικός αφρός, και είσαι το ενεργειακό πεδίο του χωροχρόνου, και, τελικά, είσαι η θεμελιώδης επίγνωση από την οποία αναδύονται όλα αυτά, στιγμή Πλανκ προς στιγμή Πλανκ".
Στο υπόλοιπο μέρος των διαυγών και φωτεινών "Σημειώσεων για την Πολυπλοκότητα", ο Theise συνεχίζει να διαπλέκει τις ανακαλύψεις της δυτικής επιστήμης - από τη σωματιδιακή φυσική μέχρι τη νευροεπιστήμη και τη θεωρία του χάους - με τις ανατολικές μεταφυσικές παραδόσεις και τη δική του μακρόχρονη πρακτική του Βουδιστή Ζεν. Συνδυάστε το με τον φυσικό Ντέιβιντ Μπομ για την ολότητα και την εμπρόθετη τάξη, και στη συνέχεια επανεξετάστε την εξαίσια επιφοίτηση της Βιρτζίνια Γουλφ για την ολότητα της ύπαρξης.
